تدوین موضوع یا مسئله ی مورد تحقیق (4)

انتخاب موضوع یا مسئله ، و قلمروی مطالعه

به ساده ترین زبان ممکن ، مطالعه و تحقیق برای آگاهی یافتن از چند و چون و چرائی یک موضوع یا مسئله است ؛ و به این ترتیب همچنان که نوشته اند :

« کلیه ی نکات ناشناخته در زندگی روزمره می توانند موضوع تحقیق باشند » ؛ اعم از :

- تغییر و تحولاتی که در جامعه رخ می دهد :

* تغییرات مادٌی : موضوعات کالبدی ، مثل تغییر ساختمان خانه یا شکل شهر ، و ... اقتصادی ، مثل نوع مصرف کالاها

* تغییرات معنوی ؛ مثل گرایش به آداب و رسوم

- بررسی عقاید عمومی یی که در جامعه شکل گرفته است

- ساختار و نقش گروه ها ، قشرها ، و به اصطلاح طبقات اجتماعی ، سازمان ها و نهاد های اجتماعی ، و...

تدوین موضوع ...(3) اعتقاد حقیقی و کامل به شناخت و تحلیل مسائل

ظاهرا" بسیاری ازمسائل هرجامعه ای شناخته سده اند ، و حتی راه حل های آنها مشخص است . امٌا همین شیوه تفکر عوامانه و سطحی نگر از مهم ترین عوامل عقب ماندگی علمی و نهایتا" عقب ماندگی آن جامعه به شمار می رود . ابتدا لازم است که تمام مسائل جامعه جمع آوری شوند ، آنگاه حتی الامکان تحت عناوین کالبدی ( ساختمان ، شهر و... ) - اقتصادی - اجتماعی - سیاسی - فرهنگی دسته بندی شوند ... تا به خصوص مرحله ی اولویتبندی حل آنها بنا بر حیاتی بودن ، اساسی بودن ، و...

پس از شناخت مسائل ابتدائی مسائل جامعه ، فهرست کردن ، دسته بندی و پردازش و نهایتا" اولویتبندی از نظر ضرورت و فوریت حل ، شرایط شناخت علمی آنها مطرح می شود ؛ از جمله این که برای حٌل آنها :

- آیا مسؤولان جامعه قیقتا" به علم و راه حل علمی معتقدند ؛ مثلا" به علوم انسانی جهانی ...

- آیا رهبری علمی در اختیار کامل استادان حقیقی علوم و فنون است و یا گروهی بنا به اطلاعات نه حقیقتا" علمی و  به صرف مدارکی تخصیلی که ناشی از قدرت اداری و سیاسی است علم و مطالعه را در آن جامعه از جریان حقیقی خود منحرف ساخته اند؟ .

- آیا مسئولان اداری و علمی ، و سایر اعضاء جامعه حقیقتا" خواهان پیشرفتی هرچه بیشتر ، بهتر و سریع تر به سوی توسعه اند یا در باطن به وضع موجود و پیشرفتی بطئی قانع اند ؟ ؛ و به اصطلاح دغدغه و « درد » پیشرفت ندارند ؟

مولانا فرماید :

هرکجا دردی ، دوا آنجا رود       هرکجا فقری ، نوا آنجا رود

هرکجا مشکل ، جواب آنجا رود  هرکجا کشتی است آب آنجا رود

آب کم جو تشنگی آور بدست     تا بجوشد آبت از بالا و پست

- آیا جامعه ، به طور کلی ، یک اجتماع پیشرفت گرا و خواهان توسعه است ؟ یا برعکس ، دچار نوعی واپسگرائی است که چندان نیازی به علم و دانش نمی بیند ؟

- . آیا در ترکیب موارد دوم و سوم ، جامعه ای وابسته و مقٌلد است که به امید پیشرفت سایر جوامع و تقلید ساده از آنان ( که البته مناسبتش کامل نیست ، چون آنان در جوامعی نسبتا" متفاوت زندگی می کنند و راه حل ها را مناسب جامعه خود جسته و تدوین می کنند ) منفعل عمل می کند ؟

مطالعه ، تحقیق ، علم و پیشرفت ، مشروط به فهم علم ، و بنابر این مطالعه و تحقیق در پذیرش آن نزد اعضای جامعه است ؛ چنان که بنا به عقیده دکتر خلیلی شورینی : یکی از تفاوت های اصولی جامعه های پیشرفته و جامعه های عقب مانده در این است که گروه اوٌل علم را قبول دارند و گروه دوٌم ، در واقع ، علم را قبول ندارند .

تدوین موضوع یا مسئله ی مورد تحقیق (2)

مسائل ایران - مسائل جهان

قبل ازهر چیز برخی ازهنجارهای یک جامعه می توانند مسائل آن جامعه تلقی یا قلمداد شوند ؛ مثلا" ممکن است که پوشیدن چادر یا منع مصرف مشروبات الکلی در ایران برای گروهی « مسئله » تلقی و قلمداد شوند ؛ امٌا اگر در آن حاضر پوشیدن یا نپوشیدن چادر آزاد شود اکثریت قریب به اتفاق اعضاء جامعه ایران ( ملٌت ) چادرشان را برمی دارند ؟!! یا اکثریت مردم به نوشیدن مسروبات الکلی می پردازند ؟! ؛ میثاق اجتماعی که قانون اساسی و سایر قوانین ، و مقررات لازم الاجرای ایران را به وجود آورده است اولین مرجع شناخت هنجار ها  و « نا به هنجاریهای اجتماعی ایران » ،یعنی تقریبا" همان مسائل جامعه ایران ، است . هرمسئله ای بنا به معیارهای جامعه خود مطرح می شود همانطور که حتی در اروپای غربی که خود را مهد لیبرالیسم ( آزادی ) معرفی میکند حجاب را منع میکنند ! ؛ اگر آزادی هست ، چرا برای زنان مسلمان ملتزم به عمل به دین و مذب خود چنین چیزی نیست ؟! .

بنابراین آنچه که در یک کشور و یک جامعه مسئله شناخته می شودممکن است که در کشور یا جامعه ای دیگرمسئله شناخته نشود ( و حتی مزیت به شمار رود ) . باز از نظر حدٌت وسدٌت مسئله وواکنش جامعه ومسؤولان آن نیز چنین تفاوتهائی وجود دارد .  مثلا" برخورد باکسی که انگشت سبابه دیگری را بریده است در اروپای غربی یا آسیای شرقی ممکن است بسیار شدید تراز برخورد با کسی باشد که به یک دختر تجاوز کرده است ؛ و در کشورهای اسلامی ، برعکس .

برخی ازمسائلی که تمام جهان بر « مسئله » بودن آنان توافق دارند :

سانسور ، سرکوب ،جنایت ، فساد ، فرار مغزها ، مهاجرت غیر قانونی ، بیکاری ، دزدی ، ترافیک ، آلودگی هوا و آلودگی صوتی و حتی آلودگی خاک ، جنگ ، بیسوادی ، سقط جنین ، تجاوز جنسی ، اچ‌آی‌وی / ایدز ، زنای با محارم ،برهنگی ،  زیاده خواهی ، نژاد پرستی ،سالمندی جامعه ، سن‌گرایی ، ازدواج همجنس‌گرایان ، ترک تحصیل بی موقع ،   

  ،  محرومیت اجتماعی ، تبعیض های اجتماعی به ویژه تبعیض جنسی ، خودکشی و کمک به خودکشی ، خشونت و پرخاشگری ، همسر آزاری و کودک آزاری ، تنبیه بدنی کودکان و کارگران ، قطع اندام دیگران ، کار کودکان ، قلدری و زورگیری ، آدم ربائی و باجگیری ، دهشت افکنی در جامعه ، توهین به مقدسات جامعه ، داشتن اسلحه و حق حمل اسلحه ، روسپیگری به هر شکل آن ، فقز مالی ، فقر فرهنگی ، تکدیگری ، اعتیاد به مواد مخدر ، قاچاق ، قاچاق مواد مخدر ، 

الکلیسم . گرانفروشی و تورم ، و...

تدوین موضوع یا مسئله ی مورد تحقیق (1)

با مطالعه ی اکتشافی ، و آشنائی بیشتر با پدیده ها و کنش های موجود در یک جامعه ، میدان گسترده تر و شناخته شده تری برای انتخاب موضوع تحقیق و تدوین آن فراهم می شود . منتهی موضوعاتی که مانع پیشرفت و توسعه یا حتی تحت عنوان نا بهنجاری یا مسئله ، موجبات سلب سلامت و آسایش جامعه را فراهم آورده اند در مطالعه ، شناخت و انتخاب راه حل  در اولویت قرار میگیرند .

تعریف مسئله

آنچه که بین وضع مطلوب با وضع موجود جامعه وجود دارد مسئله نامیده می شود .

نا بهنجاری های موجود 

موانعی که بر سر راه رسیدن به مایحتاج خود می بینیم .

هر آنچه که انسان و جامعه را رنج می دهد ؛ و رفع آن نیاز به راه حل علمی دارد .

در مکتب های علمی جهانی :

آمریکائی - انگلیسی ها تقریبا" تمام مسائل را تحت عنوان « مسائل اجتماعی » می آورند .

فرانسوی ها ، به صورتی غیر مستقیم ، سعی به مشخص کردن و متمایز کردن مسائل اقتصادی داشته اند ، و مسائل را تحت عنوان کلٌی « مسائل اجتماعی - اقتصادی » می آورند ؛ که چنانچه مشاهده می شود نزد آنان نیز اصل و عمومیت بر مسائل اجتماعی است که ضمنا" بر جوانب اقتصادی نیز تاکید می ورزند . 

حقیقت این است که هر مسئله اجتماعی دارای ابعاد گوناگونی است که عملا" قابل تفکیک از یکدیگر نیستند : فیزیکی - اقتصادی - اجتماعی - سیاسی - فرهنگی - مذهبی . هر مسئله به این ترتیب « کلافی از مسائل » یا به اصطلاح یک « قضیه » است ؛ با این وجود معمولا" فقط مسائل به هم پیچیده تر را یک « قضیه » می نامند .

kنقش بسیار مهم مطالعات اکتشافی در تحقیقات علمی

1 - آشنائی بیشتر با پدیده ها و کنش های مورد مطالعه

2 - فراهم آوری اسباب تدوین موضوع تحقیق

3 - تشکیل فرضیه در بسیاری از این مطالعات

4 - تعریف ، توضیح و تشریح مفاهیم مورد استفاده در تحقیق

5 - بررسی امکانات انجام تحقیق

6 - تعیین روش و مراحل انجام تحقیق و تقدم و تاخر آنها

 7 - و احتمالا" جمع آوری برخی از آمار و اطلاعات لازم

به عبارت دیگر تنها پس از مطالعه اکتشافی است که تدوین  نظریه و فرضیه به صورتی حقیقی ترو تنظیم طرح تحقیق امکان پذیر می گردد ؛ و از اینجاست که مطالعه اکتشافی به نظر برخی به معنی نخستین مرحله ی واقعی از تخقیقات علمی است .

مطالعه اکتشافی

مطالعه اکتشافی

مطالعه اکتشافی عبارت است از :

الف - خواندن اسناد مکتوب :

- آمار ؛ که بسیار بسیار ، به خصوص از نظر بزرگی مسئله مورد بررسی درجامعه ، مهم است

- اسناد رسمی ؛ چون اسناد اداری و...

- اسناد غیررسمی که به هرگونه مکتوب غیررسمی اطلاق می شود

- بررسی پیشینه موضوع در کتب تاریخی ، و...

- کتاب های ادبیٌاتی در تکمیل آنچه که تا کنون آمد .

ب - شنیدن عقاید دیگران :

- مصاحبه با صاحبنظران و اشخاص ذینفع ، آگاه ، و مرتبط با موضوع

- آنچه که قبلا" گفته شده ، ضبط شده و ( مثلا" در آرشیو رادیو و تلویزیون ) وجود دارد .

ج - مشاهدات ابتدائی :

- مشاهده عکس ، فیلم ، نقوش و ابزار

- مشاهده مستقیم در محل که می تواند مهم ترین بخش از مطالعه اکتشافی باشد

مشاهده ی مستقیم و محلی اساس مطالعه اکتشافی را تشکیل می دهد . به خصوص که نظریه معمولا" قبل از شروع به تحقیق در ذهن محقق پدیدار می شود ؛ حال آنکه مطالعه اکتشافی و محلی قاعدتا" پس از پدیداری نظریه صورت گرفته در تحکیم ، تعبیر و تدوین آن نقشی بسیار مهم ایفاء می کند . 

نظریه علمی

نظریه علمی

 خواندن ، شنیدن ، مشاهده کردن ، و به طور کلی بدست آوردن اطلاعات زیاد ، همه جانبه و عمیق از یک موضوع ، معلوماتی نظری از آن به دست می دهد . منتهی این شناخت نظری برای همه به یک شکل نیست ؛ هرکسی برداشت ویژه ای از یک موضوع پیدا می کند ، به طریقی این اطلاعات و معلومات را در ذهن خود منظم و مرتب می کند ، و به اصطلاح به صورت سیستماتیک در می آورد ؛ روابطی کاملا" ، یا نسبتا" و در حوزه تحلیل عواملی ، بین اجزاء ، یعنی پدیده ها و کنش های این موضوع یا مسئله قائل می شود و در خصوص آینده ی آن به پیش بینی ، و گاه تشکیل فرضیه ، می پردازد .

این الگوی ذهنی اکثرا" ناشی و منطبق با یکی از نظریه های مشهور و اصول کلی علوم است ؛ یا نظریه ای نسبتا" جدید ارائه می دهد .

بنا به جدید ترین نوشته ها :

تعریف نظریه

نظریه مموعه ( سیستم ) به هم پیوسته و منطقی مباحثی است متشکل از مضامین و تفکرات ی که در باره موضوع یا مسئله ای خاص وجود دارد ، و بتواند بنا به تجربیات و مشاهدات پیگیر به یک « قانون علمی » یا « فرضیه علمی » ختم شود .

امٌا :

هر نظریه ای نظریه علمی نیست ؛ نظریه ای که مدعی علمی بودن است :

- باید بتواد ضمن انطباق دادن اصول و مبانی خود با واقعیت ها ( پدیده ها و کنش ها )ی مورد مشاهده ، به سؤ‍الات ، ابهامات ، و انتقادات وارد بر خود پاسخ دهد .

- توضیح دهد که چرا یک پدیده تحت یک شرایط خاص اتفاق می افتد .

- پدیده ها ، کنش مردم و آینده را پیش بینی کند .

- پدیده ها و کنشها یا به طور کلی واقعیت های پدیدار پس از تدوین خود را نیز در بر گیرد و به همان شکل اولیه خود بسنده نکند .

بزرگترین انگیزه ی تحقیق : ایمان به اسلام

بزرگترین انگیزه ی تحقیق : ایمان به اسلام

اسلام ، راه سلامتی ، یا مسیر رسیدن به جامعه سالم است . اعتقاد به خدای یکتا و کلام الله نخستین شرط است ، آنگاه انتقال فرامین الهی و به ویژه و در اصل ، عمل ( کنش ) به آنها است که به جامعه ی سالم ختم می شود .

پس : ابتدا باید هر عملی منطبق با اسلام ، و سلامت نفس باشد ؛ امری که تا کنون ، و از جمله به صورت قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تدوین شده است . آنگاه چگونه بودن کنش یا اجرا مطرح می شود . در همان کلام الله آمده است :

وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولـئِکَ

 

از پی آنچه ندانی که چیست مرو ، زیرا گوش و چشم و دل ، همه را ، بدان بازخواست کنند.  و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد ...

 سوره مبارکه الإسراء آیه 36   

انگیزه تحقیق

تحقیقات علمی به چه کار می آیند ؟

صرفنظر از سوء برداشت ها ، و به اصطلاح سوء استفاده هائی که در مناطق عقب مانده جهان از تحقیق می شود ، و عملا" در بسیاری از اینگونه کشورها ، مطامع شخصی و گروهی انگیزه ی مطالعات و تحقیقاتی کاذب و نیمه کاذب قرار می گیرند ؛ مهم ترین انگیزه های تحقیق  را شاید بتوان به صورت زیر بر شمرد :

1 - کنجکاوی هائی که طی زندگی سبب جستجوی حقیقت یک موضوع یا مسئله می شوند .

2 - کنجکاوی هائی که پس از یک « مطالعه اکتشافی » و غالبا" پدید آمدن یک « نظریه » ، در رد یا یا ثبات نظریه مزبور به تحقیق می انجامد .

3 - کنجکاوی هائی علمی که بنا به « فرضیه » ، « نظریه » ، یا حتی بدون آنها ، و غالبا" به عنوان دغدغه یک دانشدوست یا شغل یک محقق ، به حقیقت امر یا در هر حال به نتایجی علمی ختم می شوند .

4 - اقدام برای رفع کامل ، یا کاهش حدت و شدت یک مسئله ، که به این منظور نیاز به شناسائی دقیق و علمی آن مسئله می رود .

به این انگیزه که انگیزه مرجح و منطقی تر تحقیقات را تشکیل می دهد « مسئله شناسی » می گویند  ؛ با این توضیح که مسئله شناسی ، به غلط ، نزد برخی از مبتدیان آماتور در امور مطالعات و تحقیقات به منزله جمع آوری فهرستی از تحقیقات تلقی شده است .    

خصوصیات محقق و اصول تحقیقات

گاهی شنیده شده است که نمایندگانی علمی از کشورهای عقب مانده جهان در همایش هائی بین المللی از اصطلاح « تحقیق حقیقی » استفاده کرده اند ؛ چراکه در چنین کشورهائی :

یا تحقیق به منظور اثبات آنچه که به نفع معدود افرادِ خودخواه برسریر قدرت  بوده است : « تحقیق سیاسی » .

یا متنفذین به اصطلاح رانتخوار ظاهرا" با توهم این که با کمترین تخصص در موضوع تحقیق ،  یا حتی با مدارک علمی عملا" نامعتبر و بنابراین « نیم دانش » ، صلاحیت آن را در خود دیده اند ؛ یا کاسبکارانه اینچنین وانمود کرده اند ، که تحقیق را ازحیطه علمی محققان شایسته اش خارج کرده در واقع غصب کنند : « تحقیق اقتصادی » .

حال آنکه محقق ، همچنان که قبلا" آمد ، می بایست ذاتا" کنجکاو و مشتاق رسیدن به حقیقت امر ، و در این راه آراسته به تخصص و تجربه ی کافی حقیقی باشد ؛ که بدون این خصوصیات یا با وجود صرف وقت و هزینه به نتیجه حقیقی ( حقیقت ) نمی رسد یا حتی به نتیجه یا نتایجی عکس می رسد .

علاوه بر این ، کوویلیه پنج خصوصیت برای محقق ، یا در واقع پنج اصل در تحقیق بر شمرده است .

اصول تحقیق 

1 - واقع بینی : محقق باید مستقیما" روی موضوعات و مسائل زندگی تحقیق کند و فقط به مطالب افواهی و حتی کتاب هائی به خصوص قدیمی و سایر اسناد موجود قناعت نکند .

2 - شک مصلحتی ( تجاهل ) : محقق باید قبل از شروع به تحقیق ، همه معلومات قبلی خود در باره موضوع تحقیق را نادیده انگارد؛ و سپس در دریافت جدید از موضوع یا مسئله ، هرچیزی را با دیده شک ( شک دکارتی ) بنگرد .

3 - تعیین موضوع و حدود آن : موضوعات تحقیقات اجتماعی کاملا" از یکدیگر جدا نیستند ؛ مثلا" در امر ازدواج هم خویشاوندی مطرح است ، هم وضعیت اقتصادی مطرح می شود ، هم جوانب سیاسی وجود دارد ...

4 - حکم عینی : امور اجتماعی را نباید ذهنی و بنا به استنباط خود پنداشت ؛ آنان خارج از ذهن محقق وجود یا به اصطلاح علمای قدیمی ایرانی « وجود خارجی » دارند . ذهن و اعتقاد محقق نمی تواند ملاک شناخت موضوعات و مسائلی باشد که معمولا" در ذهن و اعتقاد دیگران به شکل دیگری مجسم شده اند .

5 - پیوستگی امور اجتماعی : امور اجتماعی مانند کلافی بهم پیوسته هستند و نمی توان موضوع یا مسئله ای را خارج از هرموضوع و مسئله دیگری مطرح کرد . این است که هر بخش از تحقیق را لازم است به محقق شایسته در آن سپرد *

* وبنگار حاضر به همین دلیل در رشته های متفاوت جغرافیا ، جامعه شناسی ، مردم شناسی ، علوم مدیریت ، ساماندهی ( و برنامه ریزی ) ، علوم اقتصادی ، در سطوح بالاتر از کارشناسی در فرانسه تحصیل کرده است و ، تقریبا" در همه ی این رشته ها تحقیق و تدریس کرده است ، و در امور حقوقی نیز حدود هفت سال تجربه اندوحته است .