مراجع مستقیم مطالعات

توضیح لازم 

نویسنده ی این وب در حوزه ی علوم اجتماعی ، به ویژه مطالعات و تحقبقات جامعه های عقب مانده و در حال توسعه بوده است ؛ و آنگاه تخصص آمایش سرزمین - گرایش شهرب را انتخاب کرده است . دروس متعدد و متفاوتی را هم در دانشگاههای تهران تدریس کرده است . منتهی چون رسم است که تحصیلکردگان حقیقی ،و متخصص علوم انسانی و اجتماعی ، در رشته ی مورد تخصص خود به کار گرفته نشوند ... در برهه ای به عنوان « استاد پژوهش بازرگانی » فعال بوده است و به این دلیل در حوزه « منبع یابی » برمنابع مطالعات اقتصادی - بازرگانی متمرکز شده است

البته اکثر قریب به اتفاق این ساختار بر سایر رشته های مطالعاتی نیز قابل تعمیم می باشند .

الف : مراجع مستقیم :

سندها یایه اصطلاح کتابهائی که مستقیما" پاسخگوی موضوع مورد مطالعه و تحقیق پژوهشگر می باشند عبارتند از :

1 - فرهنگ ها

2 - دائرة المعارف ها 

3 - سالنامه ها ، فصلنامه ها ، ماهنامه ها ...

4 - آمارنامه ها

5 - راهنماها

6 - کتابهای برِ دستی ( هند بوک ها )

7 - دستور العمل ها

8 - کرونولوژی ها

9 - اطلس ها 

منابع کتابخانه ای : کتاب های مرجع

بررسی مقدماتی ( مطالعات اکتشافی )

آشنائی کلٌی با موضوع مورد مطالعه و تحقیق ، یا « بررسی مقدماتی » )Preliminary Study ) با مطالعه منابع عمومی  که معمولا" به : کتابهای مرجع » ) References ) شهره اند و در بخش مرجع کتابخانه ها قرار دارند ، شروع می شود .

کتاب های مرجع در موارد مقتضی به صورتی کلی یا باصطلاح عمومی و آسان به سؤالات پژوهشگران در موضوعات مختلف پاسخ می دهند. این پاسخ به دوصورت است :

الف - مستقیم

ب - غیر مستقیم

منابع کتابخانه ای مطالعات و تحقیقات

آرشیو ( منابع کتابخانه ای )

هدف ما تا حد ممکن استفاده از اسناد و مدارک موجود در « آرشیوها » ( مثل آرشیو روزنامه ها و مجلات و گاه آرشیو مواد غیرکتابی ، یا باصطلاح غیر مکتوب ، از جمله فیلم ها و برنامه های کامپیوتر ، و... ) « بانک داده ها » ( مثل مرکز آمار ایران ) و « مرکز اسناد » ها ( مثل سازمان ملی اسناد ایران ) و « مرکز اطلاعات » ها ( مثل مرکز اسناد و مدارک علمی ایران ) و « کتابخانه » ها ( اعم از تخصصی - دانشگاهی - ملٌی و عمومی ) ، به ویژه مدارک کتبی و نیز مدارک دستگاه های دولتی و وابسته به دولت است ؛ یعنی :

کتاب ها

پایان نامه های تحصیلی

نشریات ( جزوات )

نشریات و گزارشهای اداری

مجله ها

روزنامه ها

نقشه ها و نمودارها

اسناد و مدارک طبقه بندی شده ( محرمانه )

روش گرد آوری اطلاعات (2)

روش گرد آوری اطلاعات (2)

منابع مطالعه

منابع مطالعه و تحقیق به طور کلی عبارتند از :

الف - تحقیقات میدانی :

- مشاهده مستقیم ( و از آنجمله مشاهده مشارکتی )

مشاهده مشارکتی به معنی مشارکت شخص محقق در جمع آوری اطلاعات است . مثلا" در باره قیمت های خرده فروشی در شهری بزرگ در تهران ، مطالعه گر به لااقل سی نقطه از شهر برود ، قیمت رسمی ، قیمت عرضه ای و قیمت پس از چانه زنی متداول را بدست آورد و آنگاه آن را منعکس کند . ( و اینجاست که شاید مشخص شود که آنچه بانک مرکزی تحت این عنوان منتشر می کند  معنی و مفهوم و چندان اعتباری ندارد = حقیقت ).

- مصاحبه یا به طور کلی استفاده از منابع گفتاری 

امروز با امکان استفاده از برنامه های صدا و سیما ، شرکت در کنفرانس ها ، سمینارها و همایش ها ، مصاحبه تلفنی یا اینتر نتی و ... در این امر تسهیلاتی به وجود آمده است ؛ با این وجود بعید است که طی آنها به تمام پرسش های مورد نظر پرسشگر پاسخ داده شده باشد . به اضافه ی اینکه ابتدا می باید به فهرست های منتشره  و معتبر افراد متخصص و لااقل مرتبط با موضوع دست یافت و آنگاه به آدرس و...

- کاربرد پرسشنامه کتبی و از آنجمله از طرائق مکاتبه و نظرخواهی .

آنچه که تا کنون ذکر شد معمولا" در بحش « تحقیق میدانی » قرار میگیرند . 

روش گرد آوری اطلاعات در مطالعات و تحقیقات انسانی ، اجتماعی و اقتصادی

روش گرد آوری اطلاعات 

یا 

روش منبع یابی در مطالعات و تحقیقات انسا نی - اجتماعی - اقتصادی ، و...

همه جانبه بودن که به وسعتی قابل توجه می رسد ، تعمیق و باصطلاح ژرفانگری ، و دقت در جستجو ی اسناد و مدارک و به طور کلی منابع معتبر از ضروریات مطالعات و تحقیقات اقتصادی - اجتماعی - فرهنگی پس از انتخاب و تحدید موضوع ، یا حتی به موازات آن است .

این امر در باصطلاح « مطالعات کتابخانه ای » ( Library Research )  اهمیت باز بیشتری می یابد . 

معمولا" دانشجویان و پژوهشگران تازه کار یا اصولا" مشتاقان آموزش ندیده ای که به مطالعات و تحقیقات انسانی می پردازند در چنین ورطه ای گرفتار می آیند ؛ و گاه در مراخل پایانی مطالعات خود با دستیابی به منبعی جدید و امٌا اساسی ، ناگزیر به رهاکردن بسیاری از بخش های تهیه شده یا به حتی شروع مجددکار از ابتدا می شوند .

حال آنکه اگر در بدو امر به منابع اصلی که معمولا" « اسناد مرجع » خوانده می شوند دست یابی داشته باشند ، و آنها را مطالعه ، و فهرست کرده پلان موضوعی خود را آگاهانه ترسیم کرده باشند به ندرت ممکن است که به چنین پاکباختگی اساسی گرفتار آیند .

این امر نسبت به منابع اینتر نتی نیز صدق می کند .

 اهداف و فواید این آغاز گری یا به نوعی مطالعه اکتشافی و پیشدرآمد عبارتند از :

- صرفه جوئی در طول مدت بررسی یا فعالیت پروژه مطالعاتی : جلوگیری از تکرار مکررات  یا باصطلاح « دوباره کاری ها » و اتلاف وقت و هزینه .

- آسان سازی فعالیت مطالعاتی پژوهشگر با ایجاد نظم و ترتیب و جلوگیری از سرگردانی های احتمالی در جریان مطالعات .

- افزایش اعتماد پژوهشگر به این که تقریبا" از تمامی منابع مربوط قابل دسترسی مطلع شده و از معتبر ترین آنها در حد ممکن استفاده برده است .

- کاهش موضوعات « زائد » یا نه چندان لازم ، در گزارش نهائی مطالعه یا تحقیق

این منابع به اعتبار نوع خود دچار تقسیمبندی هائی نسبی شده اند .

گرد آوری اطلاعات

گرد آوری اطلاعات

مطالعات ، پس از تعریف حدٌ و حدود و چند و چون مسئله مورد تحقیق  ، با مطالعه سوابق امر و در واقع مطالعات قبلی در این موضوع صورت می گیرند تا 

- مبادا مطالعه ای تکرای انجام دهیم و وقت و هزینه خود را به تمامی یا در قسمتی قابل تجه به هدر دهیم . 

 چه در بخش توصیفی و چه در بخش تحلیلی ، با سوابق امر آشنا شده به ضمنا" به گرد آوری اطلاعات لازم ( ترجیحا" به صورت فیش های مطالعاتی ) بپردازیم .

در گرد آوری اطلاعات شاید لازم باشد که قبل از هر چیز به تاریخچه مطالعاتی موضوع بیردازیم که آن نیز به سه بخش اصلی تقسیم می شود :

تاریخچه مطالعاتی :

اسناد و مدارک : کتابها - رساله ها - مقالات و...

سایر شواهد : عکس - فیلم - اسیاء - برنامه های رادیوئی - برنامه های تلویزیونی - منابع اینترنتی - سی دی ها و...

و آنگاه : منبع یابی 

و پس از آن :

تهیه فهرست اولیه منابع و مآخذ مطالعه

تحدید موضوع

تحدید موضوع

معمولا" توصیف را با پسوند « نگاری » مشخص می کنند ؛ مثل جغرافی یا ژئو گرافی به معنی زمین نگاری ؛ و در مقابل همین « نگاری » توصیف مثل « مردم نگاری » بحث تحلیل و شناخت مثل « مردم شناسی » را داریم که به معنی مطالعه و تحلیل برای « شناخت » مردم است  ؛ و قاعدتا" در آن پس از استفاده از توصیفی که قبلا" در باره موضوع وجود داشته است یا خود آن را صورت داده و ، در صورت لزوم ، تالیف و تدوین کرده ایم ، به « تحلیل » مسئله یا به طور کلی موضوع می پردازیم . 

توصیف ، تمام جوانب امر یا موضوع مثل جوانب تاریخی ( تاریخچه موضوع ) جغرافیائی و ... را در بر می گیرد .

در مواردی که ما با وسعت موضوع مورد تحقیق مواجه می شویم و توان پرداختن به تمام موضوع را نداریم به ناچار مطالعه خود را به مطالعه بخشی از موضوع مورد نظر محدود می کنیم که به این امر « تحدید موضوع » میگوئیم . مثل اینکه چون امکان مطالعه تمام تاریخ ششهزار ساله بهستان را نداریم فقط تاریخ آن در دوره زندیان را مورد مطالعه قرار دهیم ؛ و در آن نیز از حاشیه روی بپرهیزیم .

در واقع پس از تحدید موضوع است که مطالعات توصیفی ما شکل گرفته بنیان مطالعات تحلیلی ما نیز قرار می گیرند .

توصیف موضوع

توصیف موضوع

معمولا" موضوعات را به یکی از دو روش یا جنبه مورد مطالعه قرار می دهند :

1 - توصیف

2 - تحلیل

توصیف

توصیف همان نگارش به ساده ترین وجه خود است ؛ یادداشت آنچه که مشاهده می کنیم ؛ چون تصویری آنیاز یک محل ؛ و چگونگی آن را «  روش نگارش » یا « آئین نگارش » می خوانند .

آنچه که توصیف می شود چون « طبیعت بیجان »درنقاشی بخشی ساکن از دنیای ما است که اتفاقی در آن رخ نمی دهد :«معرفی » ، « به نمایش نهادن » . امروز معمولا" توصیف بدون دخالت  شخصی در آن را « گزارش می گوئیم » و در صحنه ی علم هر آنچه توصیفیباشد می تواند به صفت « نگاری » ختم شود ؛ مثل :

- جئوگرافی ( زمین نگاری ) جغرافیا

- تاریخنگاری ( وقایع نگاری ) .

- مردمنگاری 

و...

برای یک توصیف خوب ، اصولی قائل شده اند مثل :

1- تعریفی  جامع و مانع از موضوع مورد بحث

2 - فصل به فصل کردن موضوع ( تفصیل )

3 - توصیف چرائی وضع موجود ( که چرا مثلا" در کنار هر مسجد وضوخانه ای وجود دارد .

در اینگونه توصیفات که ممکن است بخشی از آنها از زبان مردم باشد باید بیطرفی و امانت داری کاملا" رعایت شده  عقاید و اغراض شخصی در توصیفات دخالت داده نشوند .

ملاک های انتخاب موضوع مطالعه یا تحقیق

ملاکهائی درباره انتخاب موضوع وجود دارد که یکی از مشهورترین آنهاملاکهای پیشنهادی کارتر گود است :

- خود داری از تکرار نالازم ، و وفاداری به مطالعات و تحقیقاتی که قبلا" توسط دیگران در باره موضوع مورد نظر ما صورت گرفته است .

- توجه به میزان اهمٌیت موضوع یا مسئله  تحقیق نسبت به سایر موضوعات ، و ارزش ارائه ی آن به جامعه .

- علاقه داشتن وکشش علمی خود وجامعه مابه این موضوع و میزان کنجکاوی موجود نسبت به آن .

- میزان تحصیل و تخصصمان در این رشته و به طور کلٌی میزان شایستگیمان برای مطالعه و تحقیق در این باره

- فراهم بودن اطلاعات لازم و آگاهی ازروش مطالعه یا تحقیق مربوط

- وجود وسایل مورد لزوم و مناسب بودن شرایط کار

- امکان همکاری و تعاون بادیگران در این موضوع

- میزان هزینه ی مطالعه یا تحقیق و فایده های مالی احتمالی آن

- مشکلات ، موانع ، اتفاقات و خسارتهای احتمالی

- عامل  زمان

توضیحِ انتخاب موضوع

ما معمولا" از یک موضوع ( پرابلم ) سخن می گوئیم . امٌا در دنیای پیشرفته ی علمی دو نوع موضوع وجود دارد :

1 - موضوع عینی ، و به اصطلاح ملموس و قابل مشاهده ، از یک سوزن گرفته تا بافت شهری و منظومه شمسی یا فراتر از آن ( object ) که در هرحال نام خود را به مطالعات و تحقیقات می دهد ؛ و مثلا" مینویسیم :

موضوع مطالعه : بافت شهری

2 - سبب مطالعه یا حادثه و اتفاقی که موضوع مورد نظر ما را تحت تاثیر خود گرفته ( subject  ) مورد بحث و فحص قرار داده است ؛ و مثلا" می نویسیم :

مبحث ( مقوله ) : ثبت بافت شهری در یونسکو...

 به عنوان نشانه ای از توانائی ها ، دانش و فرهنگ والا ، درایجاد بافت ، وفایده آن درجذب گردشگر . چه کسانی ، . چرا به این موضوع مربوط می شوند ؟ ، و غیره که طبیعتا" موضوعات و مسائل دیگری را نیز در برگرفته یک قضیه ( problematique ) را تشکیل می دهد .