محقق کیست ؟ تحقیق چیست ؟ و تحقیقات انسانی و اجتماعی کدام اند ؟

تحقیق به معنی جستجو در یک موضوع به منظور کشف شناختی نو و بهتر از آن است ؛ مثل شناخت علل تورم در ایران طی ده ساله ی اخیر .

تحقیق در امور انسانی مجموعه جستارها ، و فعالیت هائی است که بنا به روشی علمی ( که موجود و مقبول عمومی در سطح جهان است ) ، توسط متخصصین امر ، به منظور شناخت بهتر پدیده ها و امور اجتماعی صورت گیرد .

محقق

محقق حقیقی کسی است که قبل از هرچیز :

- از کنجکاوی واقعی علمی برخوردار باشد

- تخصص جهانشمولی در موضوع مورد تحقیق داشته باشد

- در تحقیقات خود روشهائی با مقبولیت جهانی بکار ببرد ( مگر آنکه خود به کشف و تدوین روشی بزرگ و جهانپسند نائل آید که چنین امری ، به ویگه در کشورهای در حال توسعه ، در علوم انسانی و اجتماعی ، بسیار بعید می نماید ) .

روش تحقیق

هر موضوع از زندگی انسانی و اجتماعی ، روش یا روشهائی دارد که آن روش ها رشته ای خاص را به وجود آورده اند و مثلا" روشهای تحقیق و شناخت در جامعه « جامعه شناسی » را به وجود آورده است . در علوم انسانی و اجتماعی ، اصل بر تحقیق و روشی در آن است که مقبولیتی جهانی داشته باشد .

نتیجه یا نتایج تحقیق میبایست حکم یا احکامی باشند که پذیرشی جهانی داشته باشند .

تحقیق ، امری است جهانی ، و نه ملٌی ، فرقه ای ، شهری ، یا خاص فلان روستا یا هرآنچه که از ذهن یکنفر لابد خود بزرگ بین تراوش می کند . چنین تراوشاتی را معمولا" چیزی جز « عقیده شخصی » و « معتقدات گروهی و فرقه ای » و... نمی دانند .

تخقیق برای رسیدن به علم است و روش علمی روشی بلاتردید جهانی است و لاغیر .

ما در این رشته از نوشتارها تعاریفی جهانی از تحقیق را می پذیریم که از آنجمله تعریفی است از پروفسور ون دالن  Van Dalen  :

« تحقیق ، فعالیتی است منظم ، منطقی و نظام مند ، برای کشف حقایق ، بیان نظریه های جدید ، تصمیم گیری ها و بالاخره حلٌ مسائل »

موضوع علوم انسانی و اجتماعی

موضوع علوم انسانی و علوم اجتماعی ، واقعیت ها ، یعنی پدیده ها و امور ( کنش ها ی ) اجتماعی هستند .

پدیده یا پدیدار ، رویدادی است که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم قابل مشاهده باشد : زمین لرزه ، باران ، آفتاب و امثال آنها ( صرفنظر از  علٌت یا علل وجودیشان و فعل و انفعالاتی که به پدیدار شدن آنها انجامیده است ) پدیده هائی طبیعی هستند .

هر آنچیز که به صورت یک شیء به چشم یا سایر حواس یا ذهن ما برسد چون واقعیت دارد یک پدیده است ؛ همین که چشم ما مستقیما" به یک درخت بیفتد یک پدیده را مشاهده کرده ئیم ؛ و همین که یک درخت به ذهن ما برسد چون چنین چیزی در عالم واقع وجود خارجی دارد باز هم ، و این بار به صورتی غیر مستقیم ، با یک پدیده سر و کار داریم .

هر امر یا فعل یا عمل یا کنش نیز یک پدیده است

هرکنشی که بین اعضاء جامعه اتفاق بیفتد ، واقعیت یا پدیده یا کنشی اجتماعی است که موضوع علوم اجتماعی را تشکیل می دهد : سلام و علیک کردن ، دست دادن ، سخنرانی در جمع ، بازی بین دو گروه فوتبالیست و ...

تمام اعتقادات ( اعتقادات اجتماعی ) ، عقاید مذهبی ( چون در عمل به دیگران نیز مربوط می شوند ) رفتارها ( رفتارهای اجتماعی ) ، زیبائی های زندگی که معیارهای جمع شدن افراد به عنوان اعضاء یک جامعه به دور یکدیگر در آن جامعه و زندگی اجتماعی بر آن اساس هستند ، و همین جامعه ای که بر این اساس پدیدار شده است و در مقابل هرعضو درونی و بیرونی خود و جامعه ای دیگر کارکرد دارد موضوعات علوم اجتماعی را تشکیل می دهند .

پس : کنش های اجتماعی که خود حاصل پدیده های اجتماعی هم هستند هسته اصلی جامعه و علوم مربوط به آن را تشکیل می دهند . این کنش ها :

- عمومیت داشته در سراسر جهان وجود دارند

- عینی بوده به اصطلاح وجود خارجی دارند 

- اصلاح پذیر هستند که همین اصلاح پذیری آنان « برنامه ریزی » و « آمایش » را در چهارچوب مدیریت توسعه اجتماعی به وجود آورده است .

به این ترتیب مهمترین موضوعات علوم اجتماعی عبارتند از :

- رفتاری که سالهاست در یک جامعه ، به صحیح یا به غلط نهادینه شده به صورت آداب و عادات و رسوم و سنن در آمده اند و بیشتر موضوع انسان شناسی و مردم شناسی قرار می گیرند

- رفتار متداول یک جامعه که بیشتر در جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی مورد نظرند .

- وقایعی که در جامعه اتفاق می افتند مثل تصمیمات مدیران ، تصویب قوانین ، و...

- جریاناتی که اتفاق می افتند مثل کشف حجاب پس از تصویب قانون مربوطه ، انقلاب ، و...

- سازمان هائی که تشکیل می شوند مثل دادگستری ، دانشگاه ، شرکت بازرگانی 

- نهاد هائی که در هرجامعه ای وجود دارند مثل خانواده ، مذهب ، دادو ستد ، و...

علوم انسانی و علوم اجتماعی

علوم انسانی و علوم اجتماعی رشته هائی هستند که جوانب مختلف واقعیت های انسانی ، یعنی امور و پدیده ها، را مورد مطالعه قرار می دهند .

رشته های مطالعاتی علوم انسانی 

فرهنگ انسانی

زبان و ادبیات

زبان شناسی

تاریخ

باستان شناسی

انسان شناسی ( سبک زندگی )

رفتار شخصی ( روان شناسی ) و اجتماعی

علوم انسانی دغدغه های مشترکی نیز با علوم طبیعی دارند ؛ از جمله در :

جغرافیا

بوم شناسی

محیط زیست

رشته های مطالعاتی علوم اجتماعی

علوم اجتماعی با جامعه و روابط اعضاء آن با یکدیگر سر و کار دارند؛ در :

جمعیت شناسی

جامعه شناسی

مردم شناسی

روان شناسی اجتماعی

علوم سیاسی

جغرافیای انسانی

علوم اقتصادی

حسابداری

مدیریت

حقوق

علوم ارتباطات اجتماعی

موضوعات مورد بررسی در اینجا

موضوع این سایت ، علوم اجتماعی یا به مفهوم وسیع کلمه علوم انسانی است .

موضوع علوم اجتماعی را نیز پدیده های زندگی انسانی ، یا در واقع امور اقتصادی - اجتماعی - سیاسی - اداری - فرهنگی - ادبی و هنری و مذهبی و... تشکیل می دهند .

در علوم انسانی با امور و پدیده های مسلٌم و مطلق طبیعی و روابط علٌت و معلولی مواجه نیستیم که به حقیقت محض ( دو ضرب در دو می شود چهار ، آب در صد درجه حرارت به جوش می آید ) برسیم . نتیجه ای که پس از مطالعات در حوزه علوم انسانی و اجتماعی بدست می آید تا حدٌی و به نسبتی درست است ؛ که هرچه این نسبت درستی بیشتر باشد غنیمت است ؛ یا نتیجه حاصله به نظر گروهی صحیح است که هرچه تعداد این گروه در طول تاریخ و در سطح جهان بیشتر بوده باشد ؛ نتیجه ی علمی بدست آمده اعتبار بیشتری می یابد .

موضوعات ، یا امور و مسائل اجتماعی دارای مشخصه های زیر می باشند :

1 - محصول اراده اجتماعی و خواست جمعی هستند . حال فلان مذهب ، مثل کنفوسیونیسم ، درست است که محصول اراده کنفوسیوس است ؛ امٌا اگر مورد قبول و اعمال توسط جامعه قرار نمی گرفت باقی نمیماند و رشد و توسعه نمی یافت .

2 - حاصل زندگی اجتماعی اند ؛ در داخل جامعه و در روابط  بین افراد ، مثلا" تجارت ،ظاهر شده اند و نه تنها در ذهن فرد .

3 - عینی هستند ؛ و تقریبا" چون یک شیء قابل مشاهده و اندازه گیری می باشند ؛ نه تنها تجارت و ازدواج ، بلکه حتی قانون و خویشاوندی .

4 - جبری هستند ؛ اکثرا" به پدر خود سلام می گوئیم ، ازدواج می کنیم ، با پیژاما وارد خیابان نمی شویم ، و... به طور کلٌی خود را مقیٌد به اجرای اینگونه ضوابط می دانیم .

5 - انتشار و کلٌیت و عمومیت دارند مثل دین که تقریبا" همه جا نشر یافته است ؛ یا خانواده که آن نیز تقریبا" در همه جای جهان وجود دارد .

موضوعات مطالعات انسانی ، جهانی هستند ؛ و هیچ قاعده و قانون علمی نمی تواند خاص یک روستا یا یک شهر باشد .

علوم انسانی ، جهانی است 

مشاهده ، روش مورد نظر ما در بررسیها ...

مشاهده ، روشی است که در بررسی علوم مختلف چون علوم پزشکی کاربرد دارد . امٌا منظور از نوشتار حاضر ، مشاهده در علوم اجتماعی است که به رصد کردن منظم و دقیق امور و پدیده های اجتماعی طی یک مقدمه - متن - نتیجه یا به طور کلی  « مؤلفه » ی استقرائی می پردازد تا به کنه رفتار اجتماعی و کنش و واکنش های بین اعضای جامعه پی ببرد و نتایج آنهارا مورد تحلیل قرار دهد .

تجربه در عمل کمتر در علوم انسانی و اجتماعی کاربرد می یابد ؛ امٌا مشاهده روش اصلی بررسی های انسانی - اجتماعی و بنابراین مورد نیاز مطالعات آمایشی ، برنامه ریزی و توسعه است که از این رو طی این نوشتار در هربخش و به تناسب ، به تفصیل در باره آن بحث خواهد شد . انشاء الله .  

تجربه اساس علوم تجربی است

تجربه اساس علوم تجربی است

معمولا" افراد در باره امور و پدیده های عالم دارای فلسفه و نظریه هائی هستند که زائیده افکار آنها است . اگر این نظریه ها ثابت شود به صورت علم درمی آید. از این رو دانشمندان پژوهشگر گاهی حادثه ای را به وجود می آورند تا طی ان حادثه متوجه شوند که نظریه اشان غلط است ؟ یا صحیح است و به اثبات می رسد ؟ ؛ مثل این که  آب را حرارت بدهند تا ببینند آیا در صددرجه حرارت به جوش می آید یا خیر. 

رابطه ی علٌت و معلولی

نتیجه تجربه پیشگفته این است که حرارت را علٌت بخار شدن وجوش آمدن آب بدانند ، پس به کشف یک رابطه علت و معلولی نائل آمده اند .

قانون علمی

قانون علمی هر آنچیزی است که مورد قبول همه مردم جهان قرار گیرد ؛ مثل این که :

آب در صددرجه حرارت به جوش می آید 

شرط این قانون و مقبولیت جهانی آن این است که این حادثه عمومیت و کلٌیت داشته باشد ؛ یعنی :

در هرزمان ، هر روز ، هرماه ، هرسال که ما به آب صددرجه حرارت داده ئیم به جوش آمده است ، و به جوش می آید.

در هرمکان از جهان و هر نقطه از هر کشور ، به آب صددرجه حرارت دهیم به جوش می آید .

علاوه برزمان و مکان ، کمٌیت و کیفیت امر نیز مورد نظر اند :

کمٌیٌت : صد درجه فارنهایت

کیفیت : شرایط عادی

سیستم های علمی

وقتی قوانینی علمی را که در پی یکدیگر قرار میگیرند و نهایتا" به نقطه ی مبداء خود بازمیگردند ، و باز به همان ترتیب ادامه می دهند را مطالعه کنیم به یک سیستم علمی میرسیم ، مثلا":

آب بر اثر حرارت آفتابازسطحکره زمین بخار شده به سوی آسمان بالا می رود

بخار ، در آسمان به صورت ابر  در می آید

ابر در اثر کمبود حرارت هوای فوقانی متراکم ومتراکم ترمی شود

باتراکم ، ابر تبدیل به باران یا برف شده به زمین باز می گردد

در زمین تبدیل به جوب و نهر و رود و دریا و اقیانوس می شود 

بر اثر تابش آفتاب و گرما دوباره بخار می شود 

بخار دوباره در آسمان متراکم می شود . 

که به این دور و تسلسل یک سیستم می گویند 

این سیستم بارانزا به سیستم اکولوژیکی شهره است

علوم طبیعی ، علوم تجربی ، علوم محض ( علوم پایه )

آب وآفتاب وباران و... در این مبخث از پدیده ها ی طبیعت و بنابر این پدیده « طبیعی » ، و موضوع علوم طبیعی یا برحسب شناخت پدیده ، قانون و سیستم ، موضوع علوم تجربی هستند .

گرچه علوم تجربی خود در حقیقت از علوم محض نیستند ، قوانینی مثل قوانین ریاضی که مثلا" در آنجا در هرحال دو ضرب در دو چهار می شود ندارند ،  و چه بسا درجه حرارت لازم برای به جوش آوردن آب در جائی کمی بیش از 100 درجه و درجائی کمتر از صد درجه باشد ، امٌا معمولا" در کنار علوم ریاضی از علوم محض به شمارمیروند :  یعنی مطلق یا تقریبا" مطلق هستند ، و چون علوم انسانی نسبی نیستند .  

تعریف علم ، تعریفی است که مقبولیتی جهانی داشته باشد

تعریف علم ؛

 تعریفی است که مقبولیت جهانی داشته باشد .

علوم انسانی شامل اموری است که همه مردم به آن بپردازند ؛ مثل تولید ، ازدواج ، ونزد میلیاردها نفر « انسان » حیٌ و حاضر یا به اصطلاح « جهان بشریت » کلٌیت و عمومیت داشته باشد . اگر گروه کوچکی که مثلا" یک صد هزارم مردم جهان را تشکیل می دهند معتقد باشند که با عبور دادن درفش از زیر پوست خود به عمر طولانی می رسند ؛ یا با رقص و سماع همه ی بدیها را از خود دور می کنند چون مورد قبول مردم جهان یا اکثریت مردم جهان نیست وجهه ای ندارد ؛ به اضافه ی این که اصولا" یک « عقیده » ، فلسفه ، نظر یا حداکثر یک نظریه است و به اثبات نرسیده است .
درست است که علوم انسانی نظری و نسبی هستند ، امٌا آن امری در علوم اجتماعی جهانی دارای وجهه و ارزش جهانی است که مردمان بیشتری مشمول آن باشند و به آن بپردازند .
برای بهتر روشن شدن موضوع به مفهوم کلی و عمومی علم بر می گردیم . بنا به یک تعریف مشهور و مورد قبول در تمام جهان :

علم ، معرفت جمعی است در باره امور کلٌی

مثلا" ممکن است آب در ذهن یکی بیشتر به رنگ سبز و در ذهن دیگری بیشتر به رنگ آبی تصور شود .امٌا علم به آن چیزی حکم می کند که مورد قبول جمع مردم جهان و فکر کلٌی آنها باشد ؛ مانند آبی بودن یا بی رنگ بودن آب .
وجود آب و به عبارت دیگر عینی بودن یا قابل مشاهده با چشم بودن سبب می شود که بتوان به رنگ آن پی برد ؛ مطلبی نیست که فقط در ذهن یکنفر یا یک گروه باشد و نتوان آنرا مورد بررسی قرار داد .
ظاهرا" همه مردم جهان آب را می شناسند ؛ امٌا شناختی که از آب دارند یک شناخت عمومی یا به اصطلاح « معرفت سطحی » است ؛ یک سناخت و معرفت علمی نیست . آنچه شناخت و معرفت علمی محسوب می شود که از یکی از دو راه حاصل آمده باشد :
- تجربه علمی
- مشاهده علمی
پس اساس علوم بر تجربه و مشاهده است که موضوع یادداشت بعدی ما خواهد بود ؛ انشاء الله .